Erich Wichman - Nederlandse Poëzie Encyclopedie

versie: 15-04-2017 - redacteur: Bart FM Droog
Biografie | Dichtbundels |Bloemlezingen | Google | Bronnen

Erich Wichman

Geboren te:
Utrecht, 11-08-1890
Gestorven te:
Amsterdam, 01-01-1929
Volledige naam:
Erich Wichmann
Naamsvarianten:
E. Wichman
Pseudoniem:
Knickebeintje; Hieronymus de Momper

Foto:

Erich Wichman. Zelfportret ca. 1927*

Biografische schets | Rapaille Partij | Fascist | Mythe |Falsificaties

Beeldend kunstenaar, publicist en dichter.

Jongste kind van hoogleraar geologie Carl Ernst Arthur Wichmann (1851-1927) en Johanna Therese Henriette Zeise (ca. 1855-1938). Huwde op 20 september 1916 met de 22-jarige Helena Christina (Lenie) Kampfraat. Ze kregen vier kinderen: Johan Ernst Felix (Hans, 1916-1942), Paul (1918-1945), Carl Ernst (Charlie, 1921-?) en Wilhelmina Clara (Wil, 1928-2012). Uit een buitenechtelijke relatie met Marietje Zürchter werd dochter Elisabeth (Bebeltje, 1920-?) geboren.^a

De ouders van Erich Wichman waren in 1879 na de benoeming van de vader tot hoogleraar te Utrecht uit Hamburg naar Nederland verhuisd. Erich was een ziekelijk kind, dat bij een operatie aan staar in 1901 zijn rechteroog verloor en sedertdien met een glazen rechteroog door het leven ging.

Hij was een lastige leerling, die achtereenvolgens opleidingen aan het Utrechts gymnasium, een Hilversumse onderwijsinstelling en een kostschool in Thuringen niet voltooide. Weer terug in Utrecht probeerde hij tevergeefs het staatsexamen te halen.

I. Schöffer: "Hij schreef zich ten slotte in 1909 als toehoorder in voor de studie scheikunde en biologie aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Wichman - van nu af aan door hem met één 'n' gespeld - werd, zoals hij het zelf zou noemen, de 'cum laude gesjeesde student'. Als excentriek gewaardeerd in de Utrechtse studentenwereld hing hij er de dronkelap en dandy uit."¹

In 1911 begon hij aan een studie kunstgeschiedenis, die hij niet afrondde. Wel hield hij aan deze studie de 'bemoedigend-vaderlijke bescherming' van hoogleraar' W. Vogelsang over, die in 1920 de inleiding schreef voor het boek Erich Wichman tot 1920. Het afbreken van de studie veroorzaakte een breuk met zijn vader. Deze stopte de maandelijkse toelage, waarna Erich Wichman voortdurend in geldnood zat.

naar boven

Vox Studiosorum

"Hoewel Wichman nooit lid is geweest van het Utrechts Studenten Corps (USC), verkeerde hij veel in die kringen. Zijn literaire interesse bracht hem rond 1912 in contact met de Literair-Historische Kring van het USC, waarin hij spoedig opgenomen werd. Hier raakte hij bevriend met een aantal schrijftalenten als Adriaan Roland Holst, J.C. (Jacques) Bloem, Annie Salomons en François Pauwels. Ook leverde hij regelmatig bijdragen aan het corpsblad Vox Studiosorum."²

In 1915 vestigde hij zich in Amsterdam, waar hij als kunstenaar overleefde met steun van zijn moeder, z'n zus Clara (1885-1922) - voorvechtster vóór het vrouwenkiesrecht - en vrienden. I. Schöffer: "Hij verkoos ook een los seksueel leven met vrouwen; een gedwongen huwelijk in 1916 zou Wichman wel kinderen, maar weinig huiselijk geluk bezorgen, zo hij daar al naar had verlangd."

Met Theo van Doesburg richt hij in 1916 kunstenaarsvereniging 'De Anderen' op. Hij is ook kortstondig betrokken bij andere kunstenaarsinitiatieven, als De 'Onafhankelijken' en 'Het Signaal'.

naar boven

Politiek

I. Schöffer: "De politieke activiteiten waaraan Wichman zich na 1918 waagde, droegen eveneens een in vlagen opflakkerend karakter. Zijn afkeer van de autoritaire vader en van de officiële kunstkritiek had zich verbreed tot een haat tegen alles wat met de Nederlandse burgermaatschappij en het democratisch-parlementair stelsel te maken had. Zijn sympathie voor het linkse anarchisme sloeg bovendien om in woede op de in zijn ogen verburgerlijkende en inhalig-materialistische socialisten en communisten."

In 1918 zat hij drie dagen in hechtenis na het organiseren van een actie tegen het algemeen kiesrecht. Na 1920 neemt zijn productie als beeldend kunstenaar af en profileert zich meer en meer als politiek activist en alcoholpropagandist. Zo hield hij een pleidooi vóór alcoholgebruik op een bijeenkomst van drankbestrijders in 1920.

"Ik wil mijn verleden niet heden noemen; in dit opzicht ben ik stellig 'Futurist'." - Erich Wichman, 1920

naar boven

Rapaille Partij

Een jaar later vormde hij hij met Anthon Bakels, Henk Eikeboom en Gerhard Rijnders de drijvende krachten achter de Rapaille Partij. Nederlands fascisme 1923-1945-expert Willem Huberts: "Ondanks de term 'partij' in de naam kan ze niet worden beschouwd als een volwaardige politieke partij. De naam zelf is evenmin serieus te nemen; het was een geuzennaam. De achtergrond van de Rapaille Partij kan worden gevonden in de weerzin tegen het algemeen kiesrecht en tegen de parlementaire democratie. (...) Ze wilden de draak steken met het systeem."³

Bij de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen van 1921 kreeg deze 'partij' 14.246 stemmen (5,16 %) en behaalde zodoende twee zetels. De lijsttrekker, de Amsterdamse zwerver Cornelis de Gelder bijgenaamd Had-je-me-maar, heeft nooit plaats genomen in de raad. Wegens openbare dronkenschap werd hij opgepakt en naar een ontwenningskliniek overgebracht. De tweede zetel werd bezet door de anarchistische colporteur Bertus Zuurbier, die na nieuwe verkiezingen in 1923 zijn zetel verloor. In 1922 nam de 'partij' deel aan de Tweede Kamerverkiezingen, maar haalde de kiesdrempel niet. In de Rotterdamse gemeenteraad had de Rapaille Partij in 1925-1927 één zetel.⁴

naar boven

Fascist

Wichman was verder nauwelijk betrokken bij dit initiatief': in 1921 verbleef hij langere tijd in Parijs, in 1922 in Oostenrijk en Duitsland en van augustus 1923 tot september 1924 in Italië. Daar raakte hij in in de ban van het fascisme. In Milaan leerde hij de Nederlandse priester en fascist Wouter Lutkie (1887-1968) kennen. Tussen Lutkie en Wichman ontstond een hechte vriendschap; Lutkie werd na de dood van Wichman de voogd van diens moeilijk opvoedbare zoon Johan (1916-1942).⁵ Wichman levert bijdragen aan Opbouwende Staatkunde, het blad van Lutkie.

Op maandag 10 november behoort Wichman met H. Bouck, H. Bruning en Ernest Michel tot de sprekers op een bijeenkomst van de zogeheten 'Rebelsche patriotten "De Anderen"', in hotel Victoria te Nijmegen. Dagblad De Tijd berichtte daarover onder de kop 'Fascisme in Nederland': "Het betoog ging voornamelijk in fascistische en anti-democratische richting. Er moesten kaerels komen die orde zouden scheppen in de huidige maatschappelijke en vooral politieke wanorde. Het gehoor bestond voornamelijk uit genoodigden — vooral R. K.. studenten."

In 1925 verbleef Wichman weer enige tijd in Parijs, waar hij enkele kunstwerken vervaardigde, die hem enige roem maar weinig geld bezorgden. Schöffer: "Daarna trad Wichman als kunstenaar niet meer opvallend naar voren, al bleef hij eigen werk tentoonstellen en voor zichzelf schetsen en improvisaties in een album krabbelen. Vroegtijdig, zo lijkt het, geraakte hij uitgeblust; ondermijnd ook door drank en ziekte."

Het Volk, 2 mei 1925: "[Erich Wichman] is in de kunst een even doldriftige doordraver als in de politiek" Bijna zestig jaar later, in 1983, bezocht NRC-medewerker Betty van Garrel een Wichmantentoonstelling. Ze schreef daarover: "Een dillettant met talent dat er niet is uitgekomen, is nog steeds het beeld van Wichman dat de Utrechtse expositie bevestigt. De zo mooi begonnen maskerserie wordt monomaan uitgebreid met gebeeldhouwde maskers, grafiek van maskers, litho's, tekeningen enz. Tenslotte mondt de serie uit in vormen die het midden houden tussen weekdieren en geslachtsorganen in sla-olie lijnen. Krijgt dit oeuvre een diepere betekenis als we ons in de persoon van Wichman verdiepen?"

naar boven

De Bezem

Terug in Nederland profileerde Wichman zich meer en meer als fascist. Vanaf begin 1928 publiceerde hij in De Bezem, het periodiek van de in 1927 door Hugo Sinclair de Rochemont opgerichte fascistenbeweging.

Huberts: "Hij haakte in op actuele gebeurtenissen en zijn vlotte pen, gedoopt in cynisme, bepaalde voor een groot deel het imago van De Bezem. Zijn bijdragen zorgden voor de nodige publiciteit en waren eveneens verantwoordelijk voor de toeloop van intellectuelen en kunstenaars tot de gelederen van het tijdschrift, vaak door Wichmann zelf uit zijn vrienden- en kennissenkring aangezocht. De inhoud van De Bezem bestond voornamelijk uit populistisch gescheld en dreigementen tegen de socialisten, communisten en de gevestigde pers-organen, vergezeld van propaganda voor het fascistische Italië en diverse uitingen van fel-nationalisme en vurige Oranje-liefde. De Bezem sloeg aan: al spoedig liep het aantal lezers in de duizenden. Anton Mussert [de latere oprichter van de N.S.B.] was een van hen; hij was op De Bezem geabonneerd."^5a

D.A.M. Binnendijk (1902-1984, in 1983): "Ik herinner mij dat in die tijd juist Erich Wichman was teruggekeerd uit Milaan. Hij was een Mussolini-aanhanger, een enthousiast fascist. Met Marsman erbij discuteerden wij vaak. Op het achterbalkon van de tram hebben wij eens een heftig debat gehad. Ik weet nog dat ik zei: "Erich, als jij je zin krijgt in je maatschappelijk ideaal, dan zullen wij onder de voet worden gelopen door de bakkersknechts en slagersknechts. Dat hele fascisme waar jij zo over oppijpt, is een oer-burgerlijke aangelegenheid. Maar jij bent geen aanhanger vanwege het kleinburgerlijke, maar vanwege het grootscheepse karakter van het fascisme." Wij spraken erover zonder ironie, wij namen het hele onderwerp zeer ernstig."

Binnendijk: "Maar toch waren wij niet wat je tegenwoordig maatschappelijk geëngageerd zou noemen. Politiek stond ver beneden ons, al hadden wij er iedere dag mee te maken — dat was juist de moeilijkheid. De slapheid van de democratie aan de ene kant en de verwerpelijkheid van de dictatuur aan de andere kant bracht ons wel in een persoonlijke crisis."

Jan Engelman (in De Tijd, 1962): "Marsman en ik waren bevriend met Erich Wichman, wij lazen graag zijn brandende taal in het blaadje "De Bezem" en amuseerden ons op enkele vergaderingen van die groep, bij veel jenever en sigarenrook. Maar in 1932 lazen wij: "Mein Kampf" en schrokken."

naar boven

Man van de daad

Na zijn overlijden werd Wichman geprezen voor zijn daden. Wat die feitelijk waren?

Wichman verstoorde op 30 april 1928 de opname van een Vara-programma, door na het onder uitroepen van 'Oranje boven!' en 'lang leve prinses Juliana' de microfoon op de grond te gooien. Aanwezigen werkten hem tegen de vloer, waarna de gealarmeerde politie hem wegvoerde. Na het opmaken van procesverbaal werd hij vrijgelaten.

In juni 1928 voerde hij actie in Zeeland, waar hij gewapend met een oranjevlaggetje samen met drie geestverwanten demonstreerde tegen een honderdtal Belgen dat in Zeeuws-Vlaanderen wilde demonstreren vóór de annexatie van dat stukje Nederland door België.

Ernst Michel, Erich Wichman, H.A. Sinclair de Rochemont. Afkomstig uit: Op de Hoogte (februari 1929): p. 41.

Dijkdoorbraak

Op 28 november 1928 zou Wichman met Hugo Sinclair een praatje over het fascisme houden voor leden van het Utrechts Studenten Corps. Toen beiden, nadat ze een café bezocht hadden, zich naar de afgesproken plek begaven, troffen ze daar niemand. De studenten bleken afgereisd naar Breukelen, waar een dijkdoorbraak dreigde.

Haffmans: "De reactie van Wichman was dat hij geen betere getuigenis van zijn 'leer van de daad' kon afleggen dan door zelf aan de hulpactie mee te doen. Vergezeld van Sinclair en [George] Labouchere vertrok hij in een van de pendelende autobussen naar het bedreigde gebied.⁶

Over wat Wichman daar vervolgens deed verschillen de bronnen. George Labouchere vertelde daarover, in 1947: "Wichman was niet gelukkig vóór dat hij op een plaats aan de Vecht tegenover het Kasteel Nijenrode tot zijn knieën in het water stond en op de allergevaarlijkste plaats met het aanbrengen der zandzakken belast was. In de vroege morgenuren was het onmiddellijke gevaar geweken."⁷

Een oud-student kwam in 1969 met een heel ander verhaal: "Wichman daarentegen voerde de hele nacht geen klap uit en deed niets anders dan warhoofdig kletsen en drinken. Degenen die wèl werkten ergerden zich aan zijn nietsdoen. Het was duidelijk, dat hij al in het begin te veel gedronken had."⁸

Hoe het ook zij: Wichman liep op de bewuste nacht een verkoudheid op die zich ontwikkelde tot een longontsteking- destijds een levensgevaarlijke aandoening. Wichman zou er niet van herstellen; hij overleed op nieuwjaarsdag 1929, één uur na de jaarwisseling.

naar boven

Uitvaart

Wichmans uitvaart werd georganiseerd en betaald door de Bezem-fascisten, onder leiding van Sinclair en Labouchère. Op 4 januari 1929 woonden een zeventigtal familieleden en vrienden de uitvaart bij. Onder hen de fascisten van De Bezem en Wouter Lutkie, de literatoren Jan Engelman, Arthur Lehning en François Pauwels, filmmaker Joris Ivens en de beeldend kunstenaars Johan Polet en Charley Toorop.

Detail van het bijna onherkenbare graf van Erich Wichman, 8 april 2017. Een paar tegeltjes en een bordje met de tekst:

Verlierbaren Lebenden
unverlierbaren Toten

In dit graf is ook zijn dochter Wilhelmina Clara Wichmann (1928-2013) bijgezet.

Begraafplaats Zorgvlied, Amsterdam. Veld 1.5, N III 1007.

© foto: NPE, 2017.

Het zerkloze graf.

© foto: NPE, 2017.

naar boven

Hans Wichmann (1916-1942)

Wichmans zoon Hans was een moeilijk opvoedbare jongen. Uit archieven van de Burgerlijke Stand blijkt dat hij in 1921 in Oijen en Teeffelen en in 1926 in dat van Maarheeze (beide in Noord-Brabant). Mogelijk verbleef hij daar in een internaat. Na het overlijden van z'n vader werd hij 'onder de hoede genomen' door voogd Wouter Lutkie.⁹ Het is onbekend wat dit concreet inhield.

Het gehucht Guzi, noordelijk van Novgorod. Satellietfoto, 2017.

Op 27 januari 1942 sneuvelt Hans als SS-Oberschütze (soldaat 1ste klas) bij Guzi, nabij Novgorod in Rusland. Nog geen maand later sneuvelt ook Hugo Sinclair de Rochement bij dit dorpje. Beiden werden begraven op het 'Heldenfriedhof' bij Selo-Gora. Na de bevrijding werd deze Duitse oorlogsbegraafplaats door de Sovjets verwoest.

naar boven

Mythevorming

In de periode 1930 -1944 werd Erich Wichman door Nederlandse fascisten en later ook nationaal-socialisten herdacht en geprezen als voorganger. Gezien Wichmans uitlatingen op politiek vlak was dat weinig verrassend. Zie bronnen, 1929 e.v.

Veel verrassender is dat na 1945 diverse mensen uit de kunst- en letterensector geprobeerd hebben Wichman los te koppelen van de geschiedenis van het fascisme in Nederland. Een goed voorbeeld van hoe dat gebeurde is deze uitspraak van een commissie die in 1957 een tentoonstelling in het Centraal Museum te Utrecht inrichtte:

"Dat hij op 1 januari 1929 is gestorven, verbiedt ons (...) hem te vereenzelvigen met stromingen en gebeurtenissen die Nederland ellende hebben opgeleverd."

Geciteerd in het Algemeen Handelsblad, van 17 december 1957.

Twee jaar later werd dit aangevuld met een verklaring van een oude vriend van Wichman, de joodse kunsthandelaar Jack Vecht, waarin hij schrijft dat hij en zijn vrouw Wichman in de jaren twintig op straat in München waren tegengekomen, "waar hij hevig uitviel tegen alles wat nazi was op zo'n felle wijze, dat ik en mijn vrouw dachten: laten we proberen zo gauw mogelijk van hem af te komen anders pikken ze ons aanstonds nog met zijn drieën op en komen we Duitsland niet meer uit.'¹⁰

Nu was Wichman in 1922 in München, dus nog vóór Hitlers novemberputsch (1923). Publiek uitvallen tegen nazi's vormde destijds geen enkele reden om iemand Duitsland uit te zetten. Bovendien: alle latere ontwikkelingen in Italië en Duitsland weerhielden Wichman er niet van zich als fascist te profileren.

Of Wichman, ware hij niet in 1929 gestorven, net als het merendeel van de andere vroege Nederlandse fascisten in de jaren dertig geradicaliseerd zou zijn en uiteindelijk in 1940-1945 gecollaboreerd zou hebben? We weten het niet.

naar boven

Falsificaties - van | over

Vervalst werk van Wichman?

In 1989 verscheen bij de bibliofiele uitgeverij Bucheliuspers een bundel getiteld Vloekzang, met daarin een zestigregelig gedicht 'van' Erich Wichman, voorzien van een toelichting door Hans van Straten. De tekst bestaat uit het woord 'godverdomme' en variaties daarop. Volgens Van Straten zou Wichman dit gedicht in 1926 hebben opgestuurd aan het katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap. Hij beweerde ook dat het gedicht wel gezet was, maar nooit afgedrukt werd.

Nu lijkt de tekst van 'Vloekzang' qua stijl in niets op Wichmans verdere gedichten. De kans dat de redactie van De Gemeenschap ook maar zou hebben overwogen zo'n godslasterlijke tekst af te drukken is vrijwel nihil, en dat geldt evenzeer voor het zetten ervan. Alles wijst dus op een vervalsing. Te meer daar de uitgever van de Bucheliuspers, Arjaan van Nimwegen, ook bij de verspreiding en fabricage van vervalste teksten van Geerten Gossaert en E. du Perron betrokken was.

Hij ontkent anno 2017 verantwoordelijk te zijn voor de fabricage van de Vloekzang-tekst, en betwijfelt of Hans van Straten de maker was. Wie dat wel was is onbekend.

naar boven

Vervalst werk over Wichman?

In zijn in 1966 verschenen boek De Herstellers drukte Wim Zaal een gedicht over Wichman af dat volgens hem door J.C. Bloem geschreven zou zijn. Zaal:

Al voor de Eerste Wereldoorlog begon hij (...) te bewijzen dat hij een gezonde smaak in vrouwelijk schoon had. Daarover bestaat een curieus document, geschreven door een bevriende student-dichter onder een nogal doorzichtig pseudoniem.

Ode in Erichiam Pangermanum Panneukanum

Vuile, vieze gonococcen,
Die in overmaat krioelt
Onder de besmette rokken
Waar d'infecte Erich woelt;

Zeer gevaarlijke bacillen
Die de streek onveilig maakt
Tusschen buik en vuile billen,
Waar de wreede cunnus waakt.

Weer hebt gij uw prooi gevonden
In den genialen knaap
En hij boet zijn vele zonden
Op de plaats van zijn Priaap.

Waren het soms schoone meiden
Uit de godlijke Jordaan
Waar hij wenschte in te glijden,
Waarvan hem het lid ging staan?

Meiden met gestreken schorten
Bels gekapt en frisch gekut
Overwaard om in te storten,
Als men snakt naar liefde en trut?

Neen, het waren vuile lellen,
Uitvaagsel van de C.B.,
Die zich thans beschikbaar stellen
Aan de Amstel - g.v.d.!

Rottig' afgeflapte vrouwen,
Doorgeprikt (ja door en door)
Waar 'k hem nog niet in wou douwen,
Kreeg 'k er duizend gulden voor.

Stinkend naar goedkoop' odeuren,
Inferieure poudre de riz,
Mijn wijd uitgezakte scheuren...
Dan nog liever onanie!

Ja de man, in wie d'orkanen
Dikwijls woedden van de geest,
Lette niet op wijs vermanen,
Heeft zijn liezen stuk gekeesd.

Muze neem hem in uw hoede;
Snijd hem af, al is 't niet leuk,
Snijd hem af zijn vuile roede
- Dan is 't uit met dat geneuk!

Ego Flos

Uit: De Herstellers, blz. 19-20

In de zeer herziene herdruk van De Herstellers, omgetiteld tot De Nederlandse fascisten (1973) heeft Wim Zaal de tekst van het gedicht gemoderniseerd naar de toen gangbare spelling. Ditmaal vermeldde hij er expliciet bij:

"geschreven door de bevriende student-dichter J.C. Bloem onder het nogal doorzichtige pseudoniem Ego Flos."

'Ego' is Latijn voor 'ik', 'flos' betekent 'bloem'. Maar bewijst dit iets? Nee.

Wim Zaal, in 2017 gevraagd naar de bron van dit gedicht, vertelt dat hij had het gevonden tijdens een logeerpartij in Nijmegen. Daar trof hij het als manuscript aan en heeft het toen overgeschreven. Verder kan hij zich er niks meer van herinneren.¹¹

Zaals boek verscheen eind november 1966. Drie maanden eerder was J.C. Bloem overleden. Zijn boekencollectie werd geveild. De Amsterdamse antiquaar Max Schuhmachter daarover, in een interview in NRC Handelsblad, 1983:

"We hebben zelfs wel eens het oud papier uit belangrijke bibliotheken gekocht: stapels tijdschriften, losse paperassen. Bijvoorbeeld toen de collectie Bloem geveild werd. Wij vonden het belangrijk om uit te zoeken waarom hij een studentenalmanak bewaard had. Dat was, omdat er vier gedichten in stonden, gesigneerd met Ego Flos, wat betekent Ik ben Bloem. Dat was zijn debuut, maar dat verkoop ik niet.”¹²

In later jaren werd dit gegeven aan de tekst van Wim Zaal gekoppeld. Maar er is geen enkel bewijs dat de 'Ego Flos'-tekst in Zaals boek, die niet in die studentenalmanak voorkomt, ook daadwerkelijk door J.C. Bloem geschreven is. Het manuscript waar Wim Zaal zich op beroept is nooit door enig ander persoon gezien.

Om deze zaak nog verwarrender te maken: in 1980 verscheen bij de bibliofiele uitgeverij Middernachtpers een bibliofiele uitgave van dit gedicht. NRC-journalist Jessica Voeten beschouwde die uitgave als een roofdruk - waarop ene Bruno Schneppenbaum (een pseudoniem van Rody Chamuleau) middels een ingezonden brief dit opmerkte:

(...) "De Ode van Ego Flos (= J. C Bloem) aan Erich Wichman, om haar obscene karakter door prof. Dr. A.L. Sötemann afgewezen voor zijn onlangs verschenen variorum-editie, is niet 'jaren, geleden' uitgekomen zoals Jessica schrijft, maar gelijk colofon vermeldt op 11 augustus 1980 toen het negentig jaar geleden was dat Wichman werd geboren. Het betreft hier dus, zoals een vriendelijk' jongeman mij op de markt duidelijk maakte, 'zowel de correctie van een professorale blunder als een hommage aan de strijdbare artiest die Wichmann was."

Nu was Rody Chamuleau ook betrokken bij andere dichtvervalsingen (o.a. die van Geerten Gossaert en E. du Perron). Hij werkte daarbij samen met Arjaan van Nimwegen en soms ook met Hans van Straten (1923-2004).

De laatste had in 1966 een artikel geschreven naar aanleiding van de verschijning van Wim Zaals boek De Herstellers, uit 1966.¹³ Het is dus meer dan waarschijnlijk dat Hans van Straten de versie die hij in de Midddernachtpers-uitgave presenteerde gevonden had bij Wim Zaal. De fabel die hij daarbij lanceerde (mondeling of in handschrift overgeleverd en voor het eerst door hem gepubliceerd) is daarna zonder enige kritische blik voor waarheid aangenomen en verder verspreid. ¹⁴

Dan is er nog een andere bron die vermeld wordt bij de Ode in Erichiam-tekst. Dat is een typoscript uit de collectie Arthur Lehning. Dat document is beslist niet door J.C. Bloem zelf uitgetikt¹⁵ - door wie wél zal altijd een raadsel blijven.

naar boven

Noten

^a Archieven Burgerlijkse stand; rouwadvertentie NRC, 02-01-1929; Grafregister Volksbund; Frans van Burkom, e-mail 16-04-2017.
¹ I. Schöffer. 'Wichmann, Erich (1890-1929)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
² Joep Haffmans. ‘Niets anders dan warhoofdig kletsen en drinken’. De laatste maanden van Erich Wichman (1890-1929). Met nieuwe documenten. De Utrechtse Boekhouder. Stichting Salon Saffier, [Utrecht], 2013.
³ Willem Huberts. In de ban van een beter verleden. Het Nederlands fascisme 1923-1945. Vantilt, [Nijmegen], [2017]. 279p. Proefschrift Groningen. Blz 59-60.
⁴ NN. Rapaille partij. Historici .nl, [10-04-2017].
⁵ L. Buning. 'Lutkie, Wouterus Leonardus (1887-1968)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
^5a Willem Huberts. In de ban van een beter verleden. Blz. 89-90.
⁶ Haffmans, 2013.
⁷ Haffmans, 2013.
⁸ Haffmans, 2013.
⁹ F. J. Haffmans. E-mail aan redactie NPE, 10-04-2017.
¹⁰ Haffmans, 2013.
¹¹ Telefoongesprek Bart FM Droog-Wim Zaal, 15-04-2017.
¹² Lien Heyting. Een ongelezen boek heeft iets tragisch. [Interview met Max Schuhmacher]. NRC Handelsblad, 08-07-1983.
¹³ Hans van Straten. Jan Baars, leider met lange ij. Het Vrije Volk, 03-12-1966.
¹⁴Ewoud Sanders. Neuken (5). Over het gedicht 'van' J.C. Bloem over Erich Wichman. NRC Handelsblad, 22-07-2002.
¹⁵Frans van Burkom. E-mail aan NPE-redactie, 14-04-2017.

naar boven

Over Erich Wichman

Erich Wichman tot 1920. Afbeeldingen en geschriften. Met een inleiding van W. Vogelsang. P.M. Broekmans, Amsterdam, 1920. 206p. Opl. volksuitgave: 600 ex.; weeldeuitgave: 15 genummerde en gesigneerde ex.; verzamelaarsuitgave (met originelen): 5 genummerde en gesigneerde ex., à fl. 450,-
Bevat negen gedichten.
Online op Delpher.

Catalogus van werken door Erich Wichman. Inl. door W. Vogelsang. Kunsthandel P.M. Broekmans, Amsterdam, 1920. 25p. Online op Delpher.

Erich Wichman. [Inleiding: A.C. Bakels ]. Stedelijk Museum, Amsterdam, [1959]. [11]p. Catalogus Stedelijk Museum ; no. 223. Tentoonstellingscatalogus Stedelijk Museum Amsterdam, 17.12.59 - 18.1.60.

Erich Wichmannummer. Oisterwijk, Oisterwijk, 1961. p. 257-304. Aristo; jrg. 29 (november-december 1961).

F. van Burkom, H. Mulder. Erich Wichmann, 1890-1929. Tussen idealisme en rancune. Centraal Museum, Utrecht, 1983. 188p.

Geest, koolzuur en zijk. Briefwisseling van Erich Wichman. Verz. en toegel. door F.J. Haffmans. Van Gruting, Westervoort, 1999. 312p.

Joep Haffmans. ‘Niets anders dan warhoofdig kletsen en drinken’. De laatste maanden van Erich Wichman (1890-1929). Met nieuwe documenten. De Utrechtse Boekhouder. Stichting Salon Saffier, [Utrecht], 2013.
http://www.nr18.nl/UtrechtseBoekhouder.pdf

naar boven

Dichtbundels:
[alleen werken van 6 of meer pagina's zijn opgenomen]

Erich Wichman tot 1920. Afbeeldingen en geschriften. Met een inleiding van W. Vogelsang. P.M. Broekmans, Amsterdam, 1920. 206p. Opl. volksuitgave: 600 ex.; weeldeuitgave: 15 genummerde en gesigneerde ex.; verzamelaarsuitgave (met originelen): 5 genummerde en gesigneerde ex., à fl. 450,-. Opgedragen aan 'The Happy Few'. Online op Delpher.

Bevat tien gedichten: Terugweg (1910), Liedje (1910), Stilte (1911), Hoe uw oogen zoo klaar in den dag (fragment, 1911), Verlatenheid (1911), De Propheet (1911), Herleving (1913), De Profundis (1913), Park (1913). [blz 101-111], Ons Nationaal Dranklied (Uit: "De Tang en het Varken", geschreven 1914. Verschenen bij Uitg. Vennootschap „Letteren en Kunst", Amsterdam 1917)[blz 147-149].

Lenin stinkt
En andere satirische geschriften
Gekozen door Wim Zaal. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1971. 117. Bloemlezing.
Proza en poëzie.
Integraal online op:
http://nl.scribd.com/doc/119835310/Erich-Wichman-Lenin-Stinkt-en-Andere-Satiriche-Gschriften-Gekozen-Door-Wim-Zaal

Bevat (in gemoderniseerde spelling) De profeet [1911], De Profundis (1913), Ons nationaal dranklied (1914), Jajem-Lied (?), Le baiser (Franstalig, ?), 'Zeer geachte kameraden... [Op Speenhofff, ca. 1921?], Kwatrijnen uit de Bezem [in feite één kwatrijn en twee gedichten, 1928]. Het 'schip' van 'Staat' (Bezemgedicht, 1928).

naar boven

[Aan Erich Wichman toegeschreven] De kattenmoord. Buchelius Pers, Utrecht, 1983. [12]p. Opl. van 125 genummerde ex. Oorspr. anoniem verschenen in: "Vox studiosorum" van 9 oktober 1913 en herdrukt in "Die Oude Bisschopsstad", 1956, lustrumuitg. van het Utrechts Studenten Corps, waarin Wichman als auteur genoemd wordt.

De propheet. De Utrechtsche, Utrecht, 1986. [15]p. Opl. van 60 genummerde ex.

Quatrijnen. [De Utrechtsche], Utrecht, 1986. [24]p. Opl. van 30 genummerde ex.

Knickebeintjes. De Utrechtsche, Utrecht, 1986. [30]p. Opl. van 30 genummerde ex.

Vloekzang. Buchelius Pers, Utrecht, 1989. [12]p. 133 genummerde ex.
Toegeschreven aan Erich Wichman. Hoogstwaarschijnlijk een vervalsing.
(...)"De Bucheliuspers stond er met Vloekzang van Erich Wichman, met een nawoord van Hans van Straten. Het gedicht stamt uit de jaren twintig en is volgens de overlevering in ieder geval ingestuurd naar het katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap maar nooit daarin verschenèn. De tekst bestaat uit louter vloeken en enkele aanzetten daartoe. Op de laatste bladzijde staat: „Toch nog een erratum:/ Alvares Correo=Alvares Correa./ (Godverdomme.)". (...) Uit:
Lucas Ligtenberg. Kleine uitgeversbeurs minder literair. NRC Handelsblad, 11-12-1989.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000043877:mpeg21:a0069
H.J.A. Hofland: (...)" Wichman, een destijds beroemd en berucht kunstenaar, had het in 1926 ter publicatie naar De Gemeenschap, Maandblad voor Katholieke Reconstructie gestuurd. Volgens Van Straten is het toen wel gezet maar niet gedrukt. De tekst is gebaseerd op één woord: Godverdomme, dat dan in allerlei lettertypen en variaties verschijnt, met meer medeklinkers en tenslotte een GET GET GRRR. Het ziet eruit als een letterproef en het maakt een vrolijke, treiterige indruk."
Uit: Sakkerloot. NRC Handelsblad, 16-05-2008. (...)
Fokas Holthuis (Antiqbook, 2017): "Deze godslasterlijke uitgave is tevens een letterproef van de Bucheliuspers."
Afbeelding uit boekje : NN. (fragment) 1917 -2017. wUm's website.nl, 30-01-2017
http://www.wumswebsite.nl/wumlog/archives/3980-fragment-1917-2017.html

naar boven

Andere genres

E. Wichman, C.L. Dake. Nieuwe richtingen in de schilderkunst. Cubisme, expressionisme, futurisme, etc. Hollandia, Baarn, 1914. 32p. Pro en contra betreffende vraagstukken van algemeen belang; serie 9, no. 1. Online op Delpher.

De tang en het varken. Een nieuw palimpsest van de Utrechtsche Renaissance, De heuvel van licht, Geschreven stadsgezicht, "Das letzte freie Waldlied der (Neo-)Romantik", of Het vizioen in Abdera. Vennootschap Letteren en Kunst, Amsterdam, 1917. 29p. Proza. Fotografische herdruk bij De Utrechtsche, Utrecht, 1984. 29p. Opl. van 230 genummerde ex.

"Delict-Matteotti". "Fascistische crisis" en wij. "De Anderen", Amsterdam, 1924. 26 p.

Pro: E. Wichman; contra: Henk Eikeboom. Het fascisme in Nederland. (Pro en contra). Hollandia, Baarn, 1925. 30p. Pro en contra serie 11, no. 1. Online op Delpher.

Het witte gevaar. Over melk, melkgebruik, melkmisbruik en melkzucht. Een ketterij tegen "De Goden dezer eeuw". Leiter-Nypels, Maastricht, 1928. 33p. Opl. van 250 ex. Deels eerder verschenen in: De Vrije Bladen, augustus 1927. Online in DBNL. Proza. 2de druk bij Aarts, Amsterdam, 1979, 33p., Amsterdamse schotschriften nr. 6. Fotomechanische herdruk, met nawoord van Atte Jongstra.

Stijl onder vuur. De heer Theo van Doesburg en zijn stijl. [Vertaald uit het Duits en ingeleid door Arjaan van Nimwegen]. Kunstzaal De Reiger, [Utrecht], 1987. 15p. Reiger-cahiers nr. 3. Opl. van 230 ex.; I-XXX; 1-200. - Uitg. in samenwerking met Uitgeverij Kwadraat.

naar boven

Bloemlezingen:

Poëzie van Erich Wichman is in deze bloemlezingen aangetroffen.

Letterkundige Almanak Erts. Strengholt, Amsterdam, 1929 [=1928].

Moderne lyriek. Bigot en Van Rossum, Amsterdam, [1935].

Het lied der Geuzen. Lannoo, Tielt, 1942.
Gelaat der dichters. De Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam, 1944.

Ongerijmde rijmen. Het Spectrum, Utrecht, 1954.

Het gevleugelde hobbelpaard. Het Spectrum, Utrecht-Antwerpen, 1961.

De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw. Bert Bakker, Amsterdam, 1979.

Poëziebrevier. De Fontein, Baarn, 1981.
Ik wou dat ik twee hondjes was. Bert Bakker, Amsterdam, 1982.
Is dit genoeg: een stuk of wat gedichten. Elsevier Manteau, Amsterdam/Antwerpen, 1982.
Ik wou dat ik twee hondjes was. Bert Bakker, Amsterdam, 1983 (6de vermeerderde druk).
Droggen zijn bedroom. Sijthoff, Amsterdam, 1984.
Drinken en dichten. Joost Nijsen, Amsterdam, 1985.
De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw. Bert Bakker, Amsterdam, 1987 (8e herziene druk).
Het geld dat spant de kroon. De Bezige Bij, Amsterdam, 1987.

De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw. Bert Bakker, Amsterdam, 1996 (10e herziene druk).
Ik wou dat ik twee hondjes was. Ooievaar, Amsterdam (18e druk, 1997).

Drugs. Uitgeverij 521, Amsterdam, 2002.
Komrij's Nederlandse poëzie van de 19de t/m de 21ste eeuw in 2000 en enige gedichten. Bert Bakker, Amsterdam, 2004.

naar boven

Bronnen

Afkortingen: KBr en KBDH - Koninklijke Bibliotheek Brussel resp. Den Haag; LR - Lectuur Repertorium; PCG en PCNL - Poëziecentrum Gent resp. Nederland; s.n. / s.l. / s.a. - sine nomine / loco / anno = zonder naam [van uitgeverij] / plaatsnaam / jaartal.

* Zelfportret. Collectie Centraal Museum, Utrecht. Inventarisnummer 26916

DBNL: Erich Wichman.
http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=wich002
Herman Duizend. Carl Ernst Arthur Wichmann. Geni.com, 19-09-2015.
https://www.geni.com/people/Carl-Ernst-Arthur-Wichmann/6000000007861405641
I. Schöffer. 'Wichmann, Erich (1890-1929)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn5/bwn4/bwn4/wichman
Els Kloek. 'Wichmann, Clara Gertrud (1885-1922)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn3/wichman
A.L. Sötemann. 'Bloem, Jakobus Cornelis (1887-1966)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn1/bloem
L. Buning. 'Lutkie, Wouterus Leonardus (1887-1968)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. [12-11-2013]
http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn1/lutkie
NN. Johann Ernst Felix Wichmann. Volksbund.de, [10-04-2017].
http://www.volksbund.de/
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie: Erich Wichman
https://rkd.nl/en/explore/artists/84116
Archieven Burgerlijke Stand, via: www.wiewaswie.nl

1915-1920 | 1921-1928 | 1929 | 1930-1939 | 1940-1945 | na 1945

NN. Kunst in de Hofstad. [Over 'De anderen', opgericht door Theo van Doesburg en Erich Wichman]. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 20-05-1916.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMHCO01:000080180:mpeg21:a0051
NN. "De Branding". [Tentoonstelling]. Algemeen Handelsblad, 29-10-1917.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010652108:mpeg21:a0134
NN. Tentoonstelling Wichman. De Gooi- en Eemlander, 16-11-1918.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011166885:mpeg21:a0079
M. de R.-H. Erich Wichman. Het Volk, 05-03-1920.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010024600:mpeg21:a0079
NN. De drankbestrijding en de i.T.H.R.E.K.A. De Tijd, 08-10-1920.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010529595:mpeg21:a0135

1921-1928

NN. Rapaille partij. Historici .nl, [10-04-2017].
https://www.historici.nl/pdf/kpp/rapaille_partij.pdf
NN. "De Rapaillepartij". [Oprichting anti-stemrechtpartij]. Nieuwe Tilburgsche Courant, 30-04-1921.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010233270:mpeg21:a0136
NN. De "Rapaille-partij". Algemeen Handelsblad, 01-05-1921.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010654851:mpeg21:a0085
NN. Rijp voor meerenberg of het dronkaardsasyl. [Oprichting Rapaillepartij]. De Tribune, 02-05-1921.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010469687:mpeg21:a0016
NN. De tragedie-De Gelder. Het Vaderland, 18-08-1921
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010007385:mpeg21:a0058

naar boven

NN. Van Pers en Publiek. Voorwaarts, 24-01-1924.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBDDD02:000201205:mpeg21:a0001
NN. Fascisme in Nederland. De Tijd, 12-11-1924.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010529796:mpeg21:a0178

NN. Allerlei fascisme. Tegen het parlement. Het Volk, 02-05-1925.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011083380:mpeg21:a0062
NN. Geen hazenharten. Nieuwe Tilburgsche Courant, 08-05-1925.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010234481:mpeg21:a0002
NN. Toegepaste kunst. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 14-11-1925.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMHCO01:000083233:mpeg21:a0047
NN. Een merkwaardige uiting. Nieuwe Tilburgsche Courant, 02-12-1925.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010234654:mpeg21:a0035

naar boven

Herluf van Merlet. De brug. Beeldende Kunst. De Tijd, 06-08-1927.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010532028:mpeg21:a0246
NN. "Ergernissen". Uit tijdschriften. De Maasbode, 09-09-1927.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB04:000195284:mpeg21:a0062
NN. Uitvallen. Melk. Nieuwe Venlosche Courant. 19-09-1927.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000011120:mpeg21:a0005

NN. Anti-"Nu"-Pamflet. De Tijd, 28-01-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010527824:mpeg21:a0078
NN. "Anti-Schund". Het Centrum, 30-01-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010002460:mpeg21:a0071
NN. Oranje boven! Een gestoorde V.A.R.A.-uitzending. Nieuwe Venlosche Courant, 01-05-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000010420:mpeg21:a0005

naar boven

NN. Een relletje. De V.A.R.a.-microfoon vernield. ["bleek de dader Erich Wichman, een in "fascistische"kringen bekende figuur." De Tijd, 01-05-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010527938:mpeg21:a0237
NN. Hoe zij ons haten. Het Volk, 03-05-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114673:mpeg21:a0106
NN. De radio-rel. Dank van het huis Holdert. Voorwaarts, 08-05-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010211940:mpeg21:a0115
NN. Erich Wichman op het oorlogspad. [Spottend] Het Volk, 12-06-1928
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114735:mpeg21:a0175
NN. Kroniek. In Nederland Duitsch - Het belasting fascisme - De dappere Geneefsche juffrouw. Voorwaarts, 19-06-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010211974:mpeg21:a0157
NN. Uitvallen. De Eendaagsche Veldtocht. Nieuwe Venlosche Courant, 19-06-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000010459:mpeg21:a0008
NN. "Heilzame oorlog." Het Volk, 24-09-1928
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114913:mpeg21:a0102
NN. Hollandsche boeken over Hollandsche kunst. De Telegraaf, 04-10-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110563209:mpeg21:a0203
NN. De Hr. Erich Wichman. Het Vaderland, 30-10-1928
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010011844:mpeg21:a0009
Henri Bruning. Uit de Wereld der Schoonheid. Nieuwe Tilburgsche Courant, 09-11-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010235385:mpeg21:a0121
NN. Erich Wichman [Ernstig ziek]. Nieuwe Tilburgsche Courant, 22-12-1928.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010235422:mpeg21:a0094

naar boven

1929

H. Wichmann-Kampfraat. Overlijdensadvertentie. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 02-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010030045:mpeg21:a0166
NN. Erich Wichman overleden. De Tijd, 02-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010532260:mpeg21:a0263
NN. Erich Wichman †. Leider der Bezem-fascisten. Voorwaarts, 02-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010212366:mpeg21:a0221
NN. Erich Wichman †. Nieuwe Tilburgsche Courant, 02-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010235428:mpeg21:a0009
NN. Erich Wichman †. Nieuwsblad van het Noorden, 02-01-1929
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010668601:mpeg21:a0131
NN. Een fascist overleden. De Sumatra post, 03-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010970331:mpeg21:a0110
NN. Begrafenis Erich Wichman. Algemeen Handelsblad, 05-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010659431:mpeg21:a0078
NN. Begrafenis Erich Wichman. [Over kranslegging]. De Telegraaf, 08-01-1929
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110566445:mpeg21:a0051
Anton van Duinkerken. Rectificatie. [correcte versie van gedicht 'de profundis' van Erich Wichman]. De Tijd, 12-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010532270:mpeg21:a0314
Johan Polet, H.A. Sinclair de Rochemont, P.J. Somer, Chr. Achterberg, H.F. Bieling, J.w. Havermans, Joh. Raedeker. Na den dood van Erich Wichman. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 23-01-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010030081:mpeg21:a0271
NN. Erich Wichman. Eeretentoonstelling [Vorming comité]. Algemeen Handelsblad, 25-02-1929,
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010659518:mpeg21:a0264
H.v.M. Eere-tentoonstelling Erich Wichman. [Over tentoonstelling in Stedelijk Museum, Amsterdam]. De Tijd, 25-03-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010532318:mpeg21:a0277
Kasper Niehaus. Maker van maskers. De Telegraaf, 26-03-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110566425:mpeg21:a0206
P.B. Onze fascistjes. Voorwaarts, 09-11-1929.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010212625:mpeg21:a0241

naar boven

1930-1939 - groei van de mythe

Wouter Lutkie. Erich Wichman. Nieuwe Tilburgsche Courant, 02-01-1930.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010235733:mpeg21:a0143
Wouter Lutkie. De Symboliek van Lenin's Lijk. Nieuwe Tilburgsche Courant, 10-09-1930.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010235931:mpeg21:a0131
NN. Twaalf en een half jaar A.T.V.A. [Over een tehuis waar Wichman in verbleef]. Het Volk, 05-03-1931.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011113838:mpeg21:a0048
Wouter Lutkie. De kunst van Erich Wichman. Nieuwe Tilburgsche Courant, 19-05-1932.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010236446:mpeg21:a0208
Wouter Lutkie. Baars spreekt. Nieuwe Tilburgsche Courant, 01-10-1932.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010236546:mpeg21:a0164
Ex-hoofd W.A. Utrecht. Een afscheidsbrief. [Erich Wichman als voorganger van de W.A.]. Volk en Vaderland, 11-02-1933.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189376:mpeg21:a0032
NN. Nederland's Mussolini in zakformaat. Een onderhoud met Jan Baars. De Indische Courant, 20-04-1933.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010284522:mpeg21:a0095
NN. Nationaal Socialisten in ons land. De Tijd, 10-06-1933
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010535469:mpeg21:a0206

naar boven

NN. [Anton van Duinkerken?]. Erich Wichman. Daverend gelach en stiekum verdriet. De Tijd, 05-01-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010534775:mpeg21:a0097
C. van Geelkerken. De oprichting van de N.S.B. Volk en Vaderland, 03-03-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189430:mpeg21:a0044
NN. Maskers van Erich Wichman bij Eugène van Baal [Benefiet-expositie voor zijn vrouw en kinderen]. Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 05-03-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMRANM02:000032931:mpeg21:a0014
NN. De koddige geslachtstafel van het Nederlandsche Fascisme. Limburgsch Dagblad, 12-03-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010930935:mpeg21:a0193
NN. De redevoeringen op den Landdag. (...) Rede van Van Duyl over Erich Wichman 1890-1928. Volk en Vaderland, 05-05-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189440:mpeg21:a0063
NN. Aanklacht tegen Ds. van Duyl. op vermoeden van plagiaat. [Van Duyl was een N.S.B.-propagandist, die een rede over Erich Wichman had gehouden, die een bewerking zou zijn van een artikel van Dr. Bruch in Dietbrand, december 1933]. Leeuwarder Nieuwsblad, 21-06-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010745312:mpeg21:a0049
NN [Wouter Lutkie?]. Heden ik, morgen gij. Nieuwe Tilburgsche Courant, 19-07-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010282858:mpeg21:a0014
H.C. Voorhoeve. Rijtoer H.M. de Koningin. Delftsche Courant, 21-09-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000076179:mpeg21:a0008
NN. "Waarom extreem fascisme?" De heer J. Baars spreekt voor de Ned. Fascistische Beweging. Nieuwsblad van het Noorden, 25-10-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010674320:mpeg21:a0232
NN. Mussert over zijn ledental. ["Toen de leider uitgeredeneerd was en ds. Van Duyl de vergeefsche poging had gewaagd om Erich Wichman tot nationalen held te verheffen, besteeg de heer Geelkerken het podium"]. Nieuwe Venlosche Courant, 28-12-1934.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000035903:mpeg21:a0026

NN. Na den slag in gesloten gelederen voorwaaarts. Volk en Vaderland, 04-05-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189826:mpeg21:a0001
Menno ter Braak. Inédit van Erich Wichman. [Over een tot dusverre onbekend geschrift van Wichman ca. 1925, afgedrukt in Aristo]. Het Vaderland, 02-08-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010016104:mpeg21:a0225
NN. Rectificatie opwoord uit Menno ter Braaks stuk van voorgaande dag. Het Vaderland, 03-08-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010016105:mpeg21:a0026
W.A. van Heuven. Door lijden tot groei. [(...) " En ik denk aan de eerste martelaren voor het fascisme; ik zie Erich Wichman weer zooals hij op zijn sterfbed lag in een oude trui met gaten, letterlijk verhongerd, verteerd van armoede. Ik zie z'n rare scheeve lorgnetje en z'n kleine scheeve figuurtje. Hij dorst den aanval te doen op het Vara-apparaat waardoor nog op den verjaarsdag der Prinses het Volk van Nederland getracteerd werd op klassenstrijd idealen."] Het Nieuws van den Dag voor Nederlands-Indië, 29-07-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010226337:mpeg21:a0249
NN. [Anton van Duinkerken?]. De "Dietsche Gedachte". En Jos Alb. Thijm. De Tijd, 13-08-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010535617:mpeg21:a0123
G.R. Kruissink. '27 november 1928'. Lofdicht op Erich Wichman. Nieuw Nederland, 15-11-1935.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010472897:mpeg21:a0008

Erich Wichman. 'Een volk dat zelf niet wil, gaat nimmer dood. [Nationalistische tekst uit De Bezem, 1928]. Volk en Vaderland, 29-02-1936.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189868:mpeg21:a0017
J.H. de Bois. Advertentie tentoonstelling met werken van Ensor, Jongkind, Picasso, Kokoschka, Erich Wichman e.a. Algemeen Handelsblad, 23-04-1936.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010664719:mpeg21:a0066
NN. Van Duyl en Hogewind te Siantar. ["Spreker ving aan met een uiteenzetting van het ontstaan van het Nederlandsch Nationaal Socialisme, door te wijzen op de door Erich Wichman geuitte ideeën"]. De Sumatra Post, 20-07-1936.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010383990:mpeg21:a0074
Boekhandel D.J. Boon. Advertentie voor de brochure Het fascisme in Nederland van Erich Wichman en Henk Eikeboom. Volk en Vaderland, 07-08-1936.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189891:mpeg21:a0034
NN. Opgedolven ertskorrels. Welke geeste de N.S.B. beheerscht. Friesch Dagblad, 23-11-1938.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMTRES02:000024491:mpeg21:a0029
G.K. Jr. [George Kettmann Jr.]. Dietsche werkstukken in Duitschland. Over Duitstalige bloemlezing met vertalingen uit Nederlands proza en poëzie. Volk en Vaderland, 24-12-1936.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011189911:mpeg21:a0074
Wouter Lutkie. De moeder van Erich Wichman overleed. Nieuwe Tilburgsche Courant, 20-07-1938.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010238212:mpeg21:a0109
G.H. Wallagh en Jan Engelman. De Gemeenschap. Politiek en slechte onderscheidingen. [Fragmenten uit een interview in het Hollandsch Weekblad] De Tijd, 20-07-1938.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010540395:mpeg21:a0081
NN. Na tien jaar. Erich Wichman herdacht. Volk en Vaderland, 30-12-1938
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011190017:mpeg21:a0048

naar boven

1940-1945: de mythe (selectie)

NN. Erich Wichmann - stierf tien jaar geleden - een merkwaardig figuur. De Telegraaf, 09-08-1940
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110578845:mpeg21:a0218
NN. Arbeidsfrontvergadering te Amersfoort. [Met citaat Erich Wichman]. Het Nationale Dagblad, 19-08-1940.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011132312:mpeg21:a0011
Wouter Lutkie. "Verzoenen en verzamelen." De Weg. Nationaal Weekblad, 09-11-1940.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010971451:mpeg21:a0021
Willem Beernink. De autoritaire gedachte. De Waag, 19-12-1940.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBDDD02:000198895:mpeg21:p010
Steven Barends. 'Erich Wichman'. De Weg. Nationaal Weekblad, 04-01-1941.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310400:mpeg21:a0017
Erich Wichman. Erich Wichman over zichzelf. De Weg. Nationaal Weekblad, 04-01-1941.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310400:mpeg21:a0033
Jac. Westerweel. Zwarte aarde. [Erich Wichman-herdenking. Paginagroot artikel. De Weg. Nationaal Weekblad, 11-01-1941.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310401:mpeg21:a0030
NN. Revolutie. De Zwarte Soldaat, 27-02-1942.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310491:mpeg21:a0051
NN. Wij slaan het bolsjewisme neer! De Zwarte Soldaat, 29-10-1942.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310563:mpeg21:a0081
NN. Wat "Herlevend Nederland" te zien geeft. [Over een tentoonstelling over de nationaa-socialistische strijd in Nederland, met o.a. "het eerste uniformhemd gedragen door den eersten Nederlandschen nationaal-socialist Erich Wichman"]. Drentsch Dagblad, 29-07-1943.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010328643:mpeg21:a0008
NN. "Herlevend Nederland" van 28 aug. tot 12 sept. te Arnhem. Provinciale Geldersche Courant, 21-08-1943.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010522048:mpeg21:a0011
Erich Wichman. 'Een volk dat zelf niet wil, gaat nimmer dood. [Nationalistische tekst uit De Bezem, 1928]. De Zwarte Soldaat , 21-10-1943.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010310615:mpeg21:a0116
W. van Hees. Advertentie. [Schilderij van Erich Wichman aangeboden voor fl. 500,-]. Volk en Vaderland, 11-02-1944.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529823:mpeg21:a0010
Chr. de Graaff. De scheiding der geesten. Bij het nieuwe werk van den denker en dichter Henri Bruning. [(...) "de militante Marsman — door Erich Wichman eens Man van Mars genoemd — vluchtte, nadat hij de hypnose van "kruistochten en kathedralen" had afgeschud, in schrik en wanhoop naar het kamp der pacifisten." (...)]. Algemeen Handelsblad, 01-07-1944.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000047440:mpeg21:a0015

Na 1945

J.B. In de branding van de tijd. [Interview met directeur Stedelijk Museum Amsterdam Jhr. Sandberg; op bureau staat kunstwerk van Erich Wichman]. De Waarheid, 15-11-1949.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010851783:mpeg21:a0071
B. Stroman. Herinneringen aan Marsman. Algemeen Handelsblad, 03-04-1954.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000042289:mpeg21:a0218
Marius Van Beek. De Kunstliefde van de stad Utrecht. Oudste kunstenaarsgenootschap van ons land bestaat 150 jaar. Overzichtstentoonstelling in het Centraal Museum. De Tĳd, 02-11-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011208260:mpeg21:a0202
NN. Directrice van museum buiten haar boekje? Het Vrije Volk, 22-11-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010952983:mpeg21:a0323
A.C. Bakels. Open brief aan een raadslid. De Telegraaf, 30-11-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110587100:mpeg21:a0308
NN. Beeldende kunst en Algemeen Kiesrecht. Erich Wichman en een storm in een glas water. De Tijd, 05-12-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011208288:mpeg21:a0058
NN. Vragen over kritische opmerkingen van museumdirectrice. Algemeen Handelsblad, 17-12-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000036957:mpeg21:a0037
NN. Museumdirectrice over de schreef. De Telegraaf, 18-12-1957.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110587115:mpeg21:a0087
NN. Na tentoonstellingsrel. De Telegraaf, 13-01-1958.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110587284:mpeg21:a0273

NN. "Had-je-me-maar", de tragische candidaat der Rapaille-partij." Leeuwarder Courant, 29-05-1958.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010615027:mpeg21:a0103
Gerrit Kouwenaar. Erich Wichman. Een tragische nonconformist. Het Vrije Volk, 31-12-1959.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010951010:mpeg21:a0284

Arthur Lehning. Over 'de zonderling' Erich Wichman. In: Kroniek voor Kunst en Kultuur (nr. 105. 1960. Gesignaleerd in Te veel ernst. Het vrĳe volk, 25-03-1960.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010951051:mpeg21:a0307
NN. Pressure Group. Het Vrije Volk, 11-03-1960.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010951039:mpeg21:a0160
A.C. Bakels. Herinneringen uit lange jaren van vriendschap met Maurits Dekker (die zondag 65 jaar wordt). Bitterheid, maar ook voldoening. De Telegraaf, 15-07-1961.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011204091:mpeg21:a0352
Jan Engelman. Triomf van het eeuwige in gedicht en muziek. (...) Marsman en Ik waren bevriend met Erich Wichman, wij lazen graag zijn brandende taal in het blaadje "De Bezem" en amuseerden ons op enkele vergaderingen van die groep, bij veel jenever en sigaren rook. Maar in 1932 lazen wij: "Mein Kampf" en schrokken"]. De Tijd De Maasbode, 12-05-1962.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011232929:mpeg21:a0195
B. Stroman. Boerendemocratisme of Doopsgezinde tolerantie. [Over Theun de Vries; met daarin o.a.: "het is voor het tijdsbeeld van de jaren dertig stellig interessant te zien hoe zeer de katholieke jongeren van De Gemeenschap, waartoe Marsman zich aangetrokken voelde, gevaarlijk dicht langs het fascisme schampten. Onze eerste fascistische kunstenaar Erich Wichman, wiens pamflettistisch blad De Bezem in die dagen, politiek-onnozel als deze vitalisten en individualisten waren, veler instemming vond, gold als een verfrissende non-conformist."]. Algemeen Handelsblad, 14-07-1962.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000036068:mpeg21:a0162
L.M.H.J. Joosten. Katholieken en Fascisme in Nederland 1920—1940. Paul Brand, Hilversum / Antwerpen, 1964. 457p. Proefschrift Nijmegen.
Jan Engelman. Katholieken en het fascisme. Nijmeegs poroefschrift: een berg van feiten; geen mensen en hun drijfveren. De Tijd De Maasbode, 18-07-1964.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011233649:mpeg21:a0176
F..A. Brunklaus. Proef- of smaadschrift? De Telegraaf, 22-08-1964.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110588640:mpeg21:a0395
Hovenier [pseudoniem van ?] Uit de regeringstuin. Het Vrije Volk, 09-04-1966.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010955941:mpeg21:a0183
Hans van Straten. Jan Baars, leider met lange ij. Het Vrije Volk, 03-12-1966.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010956200:mpeg21:a0394
NN. The roaring twenties. [Over o.a. Wichman, "een kunstenaar met geniale aanleg (schilder, dichter, graficus). De gehele Amsterdamse bohème kende de oerlelijke Wichman, die o.a. bewonderd werd door Francois Pauwels, J. C. Bloem en Hendrik Marsman"], Nieuwsblad van het Noorden, 19-11-1969.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011015135:mpeg21:a0210
W.F.N. Roaring twenties. Overdreven beschrijving. [Ooggetuigeverslag van microfoonincident, 1928]. Nieuwsblad van het Noorden, 26-11-1969.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011015141:mpeg21:a0247

1970-1979

R. Boltendal. De Kom en Wichman: twee'protestanten'. [O.a. bespreking Wim Zaals Wichman-bloemlezing]. Leeuwarder Courant, 11-12-1971.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010618900:mpeg21:a0385
Wim Zaal. De Nederlandse fascisten. Wetenschappelijke Uitgeverij, Amsterdam, 1973. Blz. 16-20;
G.M. Gevaarlijk geschrijf over fascisme in Nederland. [Recensie van Wim Zaals boek De Nederlandse fascisten]. De Waarheid, 23-02-1974.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010375174:mpeg21:a0027
Rudi Boltendal. Annie Romein-Verschoors Drielandenpunt biedt slechts een beperkt uitzicht. [Over o..a. Lehning-Marsman-Wichman], Leeuwarder Courant, 20-03-1976.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010620169:mpeg21:a0423
NN. Klaas Blaauw, de anti-militarist die omkwam door zijn eigen revolver. [Over Klaas Blaauw 1901-1924; (...) "Waarom droeg Klaas Blaauw een revolver? Harm de Roos weet het niet, maar Jan Blaauw zegt: "In die tijd staken de eerste fascisten de kop op onder leiding van Erich Wichman, en die waren niet geweldloos. Ze hadden ons al een aantal keren bedreigd, en we wisten, dat ze gewapend waren. Ik heb Klaas de aanschaf van een revolver stevig afgeraden, maar hij schafte zich er toch een aan."
En het noordelijke sociaal-anarchistische blad De Arbeider schreef na de dood van Klaas Blaauw: "Het meerendeel der anti-militaristen aanvaardt de zelfverdediging. En sedert fascisten brand konden stichten in onze vergadering, sedert zij formeele dreigbrieven schrijven aan onze kameraden en met kwade bedoelingen het kantoor van de lAMV (Internationale Anti-Militaristische Vereeniging, Red.) poogden binnen te dringen, behoeft het niet te verbazen, wanneer een anti-militarist een revolver heeft."]. Leeuwarder Courant, 23-04-1977.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010620502:mpeg21:a0399
Lien Heyting. 87 brieven van A. Roland Holst aan Marius Brinkgreve. 'Ziehier de invloed die uw kritiek op mij kan hebben. [Marius Brinkgreve (...) studeerde omstreeks 1910 Klassieke Talen in Utrecht. (...) Van 1912 tot 1919 was hij leraar aan het plaatselijk gymnasium. In die jaren was hij zeer gezien in het Utrechtse kunstleven. Hij was bevriend met kunstenaars als Erich Wichman en Rietveld. (...) Tot zijn vrienden behoorde ook Karel Begeer, de erfgenaam van het Utrechts edelmetaalbedrijf. Op diens uitnodiging werd Brinkgreve in 1919 directeur van Begeer's Medaillefabriek. ] NRC Handelsblad, 27-04-1979.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027150:mpeg21:a0241
Familie Goemans-Wichman. Rouwadvertentie. NRC Handelsblad, 18-12-1979.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027231:mpeg21:a0190

naar boven

1980-1989

NN. Schilder Pyke Koch betwist fascistische symboliek in zijn werk.[O.a. over zijn vriendschap met Erich Wichman]. Leeuwarder Courant, 23-08-1980.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010621487:mpeg21:a0404

Jessica Voeten. Roofdruk. NRC Handelsblad, 19-12-1980.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000026871:mpeg21:a0209
Bruno Schneppenbaum [= Rody Chamuleau]. Roofdruk [ingezonden brief]. NRC Handelsblad, 02-01-1981.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027374:mpeg21:a0124

Nico Scheepmaker. Trijfel [Over vondst Ego Flos-gedichten]. Leeuwarder Courant, 18-05-1982.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010622011:mpeg21:a0211
Max Pam en William Rothuizen. Een grauwe winterse maandag in Nederland. [Terugblik op Hilers machtsovername in 1933]. NRC Handelsblad, 29-01-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027594:mpeg21:a0140
William Rothuizen. Eenling in fascisme en verzet. Interview met Jan Baars. NRC Handelsblad, 05-02-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027809:mpeg21:a0219
Alfred Kossmann. Drie kwatrijnen. [Over o.a. Wichman]. Het Vrije Volk, 04-09-1982.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010961166:mpeg21:a0246
Betty van Garrel. Het vitalisme van Erich Wichman. [Over Wichman-tentoonstelling in Centraal Museum, Utrecht] NRC Handelsblad, 04-03-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027775:mpeg21:a0176
Bertus Schmidt. Voor Wichman past een nieuw woord: chaoot. [Over Wichman-tentoonstelling in Centraal Museum]. Het Vrije Volk, 17-03-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010961331:mpeg21:a0283
Klaas Gordijk. De ontreddering van Erich Wichman. [Over Wichman-tentoonstelling in Centraal Museum. Opvallend: Clara Wichmann over haar broer (volgens Lehning): "Een pathologisch geval."]. Nederlands Dagblad, 18-03-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010628411:mpeg21:a0085
Betty van Garrel. De kruisridder Theo van Doesburg. [Ook over de band Van Doesburg-Wichman]. NRC Handelsblad, 01-04-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027600:mpeg21:a0217
Eline Taselaar. Erich Wichman: leven vol conflict. [Tentoonstelling in Drents museum; zelfde als eerder dat jaar in Centraal Museum]. Nieuwsblad van het Noorden, 09-05-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011010705:mpeg21:a0209
Lien Heyting. Een ongelezen boek heeft iets tragisch. [Interview met Max Schuhmacher]. NRC Handelsblad, 08-07-1983.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000027530:mpeg21:a0143
Jaap van der Merwe. 'De gehele stad heeft in opschudding gestaan. [N.a.v. een musical over de Rapaille-partij]. Het Vrije Volk, 01-11-1984.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010961863:mpeg21:a0352
I. Sitniakowsky. Boeken veilen is ook een kunst. [Over veiling waarbij boek van Wichman onverkocht bleef]. De Telegraaf, 08-05-1987.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011207497:mpeg21:a0301
Hanny Michaelis. De reddende vrienschap. [Over o.a. het Anti-Schund-pamflet]. NRC Handelsblad, 29-01-1988.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000030450:mpeg21:a0164
Rob Delvigne. The good, the bad and the ugly. Roland Holst, Wichman en Bloem in Utrecht. De parelduiker, 1999. Jaargang 4, nr. 1.
http://www.dbnl.org/tekst/_par009199901_01/_par009199901_01_0034.php

Joep Haffmans. Rapaille. NRC Handelsblad, 08-02-2002.
https://www.nrc.nl/nieuws/2002/02/08/rapaille-7576505-a1320549
Ewoud Sanders. Neuken (5). Over het gedicht 'van' J.C. Bloem over Erich Wichman. NRC Handelsblad, 22-07-2002.
https://www.nrc.nl/nieuws/2002/07/22/neuken-5-7599071-a730986
H.J.A. Hofland. Sakkerloot. NRC Handelsblad, 16-05-2008.

Willem Huberts. In de ban van een beter verleden. Het Nederlands fascisme 1923-1945. Vantilt, [Nijmegen], [2017]. 279p. Proefschrift Groningen. Blz 59-60.
Arjaan van Nimwegen. 08-04-2017. E-mail aan NPE-redactie.

naar boven

Boeken, brieven en/of materiaal van, over en/of aan Erich Wichman bevinden zich in:

British Library, Londen
Centraal Museum, Utrecht
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen
Koninklijke Bibliotheek, Brussel
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag
Literatuurmuseum, Den Haag
Poëziecentrum, Gent
Poëziecentrum Nederland, Nijmegen [site door technische problemen nog niet gecheckt op 06-04-2017].

naar boven

Deze pagina is mede mogelijk gemaakt door:

Vrienden van de Nederlandse Poëzie Encyclopedie

partners

Webdesign Revan Barlas