Behorend tot: jaaroverzicht 1944                                                      versie: 16-09-2016

In agris occupatis

[In de bezette gebieden]



Clandestiene uitgeverij van A.Th. Mooij (A. Marja), W.H. Nagel (J.B. Charles) en W.H. Overbeek (Marten Drossaard). De uitgeverij bracht in 1944 de 12-delige bibliofiele Volière-reeks uit, bestaande uit 11 bundels (waarvan één, nr. 9/10, een dubbelnummer was. Als drukker en vormgever van deze reeks trad doorgaans H.N. Werkman op. De boekjes werden onder meer door de Groninger boekhandelaar Godert Walter onder de toonbank verkocht.

Volière-reeks | Verdere uitgaves |

Bos-Idylle

Het laatste deel in de Volière-reeks, Bos-Idylle van Ab Visser, verdient nadere uitleg.

Michiel van Diggelen, Ab Vissers biograaf: ""De uitgave was namelijk een co-productie van In agris occupatis en uitgeverij De Bezige Bij. Ab Visser had met deze twee uitgevers een dubbelspel gespeeld. Hij bood het boek in het voorjaar niet alleen aan In agris occupatis, maar even daarna ook De Bezige Bij aan. W.H. Nagel kwam daar achter en bezocht de dubbelspeler thuis, zoals hij aan mej. Bijland van uitgeverij De Bezige Bij schreef: "Ik heb hem onmiddelijk na het ontvangen van uw brief opgezocht en de schurk viel prompt door de mand: hij heeft u een manuscript in de hand geduwd dat al bij de drukker in Gr.[oningen] lag en waarvoor Bant[zinger] al een gravure had getekend. Maar neem 't hem niet al te zeer kwalijk, deze knaap kan zich financieel moeilijk redden en heeft te weinig zakelijk inzicht om zijn eigen geste vreemd te vinden.” Nagel loste de zaak op door 200 examplaren extra te drukken voor De Bezige Bij, genummerd van I tot CC. Daarvoor hoefde De Bezige Bij alleen het papier te leveren.

Maar met de verzending ging het fout. Van de 200 door In agris occupatis verzonden examplaren (in pakketjes) kwamen er uiteindelijk maar 68 in Amsterdam aan. De overige werden onderschept door de SD.”

Michiel van Diggelen. Ab Visser biografie. Passage, Groningen, 2013. Blz 183-184.

Uit de biografie van J.B. Charles valt op te maken dat de 132 verdwenen boeken waarschijnlijk niet onderschept zijn. In oktober 1944 viel de SD de woning van de van verzetsactiviteiten verdachte J.B. Charles binnen. Hij was niet thuis en dook onder. Zijn vrouw werd met met twee kinderen op straat gezet. De woning werd vervolgens toebedeeld aan een 'foute' Nederlander, die alle aldaar aanwezige boeken en papieren verkocht of weggegooid heeft.

naar boven

De moord op Werkman

Er is gesuggereerd dat de arrestatie van H.N. Werkman, op 13 maart 1945 en de daarop volgende moord, op 8 april 1945, samenhangen met de inbeslagname van dit boek of ander clandestien drukwerk. Daar is geen enkel concreet bewijs voor. Integendeel. Loe de Jong merkt op:

"Bij Werkmans arrestatie was artistiek drukwerk in beslag genomen dat, aldus een Nederlandse SD'er, 'van Duits standpunt gezien politiek niet belangrijk was'; die SD'er had er zich 'dan ook over verwonderd dat Werkman behoorde tot de slachtoffers die doodgeschoten moesten worden.'

Dr. L. de Jong. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 10b - Het laatste jaar (2e band). Wetenschappelijke editie. 1995. Blz. 1144. Met als bronvermelding een processtuk uit het proces tegen SD-er Robert Lehnhoff, de 'Beul van het Scholtenhuis', SS-rang Hauptscharführer. (BG-Leeuwarden: Sententie inz. R. W. Lehnhoff (30 mei 1949),
http://resolver.loedejongdigitaal.nl/nl.vk.d.10b-2?view=html&q=werkman#nl.vk.d.10b-2.7.3

naar boven

De moord op Godert Walter

Ook is gesuggereerd dat de moord, zondag 17 september 1944, op boekhandelaar Godert Walter samenhangt met de verkoop van boekjes uit de Volièrereeks. Walter werd toen in zijn huis te Haren door of althans in bijzijn van SS-Hauptscharführer en SD-er Lehnhoff vermoord, nadat de SD-er Walter een boekje had getoond, waarbij hij riep: "Das haben Sie verkauft!"

Het is aannemelijk dat dit boekje het Geuzenliedboek was. Dat hij dit boek verkocht was bij de SD aangegeven door de 43-jarige slager Pieter Wichers. Deze had al eerder joden en verzetsmensen verraden. Door zijn verraad zouden tenminste vijf mensen omkomen.

Het Nieuwsblad van het Noorden, mei 1946: "Wichers ging met een Geuzenliedboek, afkomstig uit de zaak van den boekhandelaar Walter, naar het Scholtenhuis [= hoofdkwartier van de Groninger Sichterheitsdienst]. Hij kwam bij Kindl [= Jozef Kindel], omdat toen het contact met Lehnhoff door een persoonlijke oneenigheid was verbroken. Kindl verzocht hem nog een tweede exemplaar van dit boek, dat clandestien werd verkocht, te brengen. Wichers deed dit. Op 17 September '44 kwam de S.D. onder meer Lehnhoff, Kindl en Drost, bij Walter thuis. Lehnhoff verklaart bij zijn verhoor Walter onmiddellijk te hebben doodgeschoten, in opdracht van zijn chef Haase. Wichers was de slager van de familie Walter, die hij en zijn vrouw bovendien van wederzijdsche kennissen goed kende."

naar boven

Het is veelzeggend dat na de moord op Walter geen huiszoekingen volgden. Niet in zijn woonhuis, niet in de boekwinkel.

In dit stadium van de oorlog handelde de Groninger SD volgens het Niedermachungsbefehl. Dit bevel, door Adolf Hitler na de aanslag op hem, 20 juli 1944, uitgevaardigd, hield in dat alle vermeende tegenstanders van het naziregime zonder vorm van proces gedood mochten worden. De moord op Godert Walter, destijds een bekend Groninger, moet vooral gezien worden als een terreurdaad, bedoeld om bij de bevolking angst aan te jagen.

Pieter Wichers werd voor zijn verraad en hulpverlening aan de vijand ter dood veroordeeld. Hij is op 2 juni 1947 om 5 uur 's ochtends te Groningen geëxecuteerd.

SD-er Jozef Kindel (1912-1948) stierf in de gevangenis aan een hersenbloeding, vóór de rechtszaak tegen hem behandeld was.

naar boven

Bij het proces tegen Lehnhoff, mei 1949, kwam ook de moord op Godert Walter aan de orde. De Provinciale Drentsche en Asser Courant: "In opdracht van zijn chef Haase zou L.[ehnhoff] voorts de heer K. Godert Walter in September 1944 te Haren hebben neergeschoten. Getuige Haase werd ook nu weer uit de cel gehaald om te getuigen. Voor 't echter zo ver was, merkte L. op, dat hij er in het geheel niet op gesteld was de leugenachtige getuigenissen van deze man aan te horen. "Liever word ik doodgeschoten", aldus L., "dan dat de vloek van al mijn kameraden op mij zal rusten." Haase riep op de hem gestelde vraag uit "Ich weiss es nicht".

Lehnhoff is uiteindelijk voor het op eigen initiatief mishandelen en folteren van honderden mensen ter dood veroordeeld. Hij is op 24 juli 1950 geëxecuteerd. Zijn lijk is begraven in een naamloos graf op de RK Begraafplaats aan de Hereweg te Groningen.

naar boven

Bronnen

NN. Bijzonder Gerechtshof. Tegen slager Wichers de doodstraf geëischt. Nieuwsblad van het Noorden, 06-05-1946
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010884862:mpeg21:a0037
NN. In Memoriam Godert Walter. Nieuwe Apeldoornsche courant, 17-07-1946. http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMCODA01:000160541:mpeg21:a0020
NN. Bijzondere raad van Cassatie. [Verwerping cassatie Wichers]. Nieuwsblad van het Noorden, 18-12-1946
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010885054:mpeg21:a0052
Burgerlijke Stand Groningen. Overlijdensakte Pieter Wichers. Groninger archieven.
NN. Lehnhoff, brutaal en cynisch, voor zijn rechters. Provinciale Drenthsche en Asser Courant, 17-05-1949.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMDA03:000144720:mpeg21:a0030
NN. Doodstraf voor Haase, Bellmer en Lehnhoff. Raad van cassatie verwierp beroep. Nieuwsblad van het Noorden, 20-03-1950.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010886578:mpeg21:a0027
NN. Haase en Lehnhoff opnieuw ter dood veroordeeld. [Na cassatie]. Leeuwarder Courant, 21-03-1950.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010612614:mpeg21:a0014
NN. Lehnhoff terechtgesteld. Het Vrije Volk, 24-07-1950.
http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010950495:mpeg21:a0118

naar boven

NN. Walter, Karel Godert Harm (Godert). Systeemkaart van verzetsbetrokkenen. [S.a.]. (OVGC. Groninger Archieven. Onduidelijk wanneer deze kaart is ingevuld.
http://www.archieven.nl/nl/zoeken?miadt=5&mizig=210&miview=
inv2&milang=nl&micols=1&mires=0&micode=2183&mizk_alle=walter
Jaap Kooij. Verslag over de moordzaken waar Lehnhoff bij betrokken was. [Typoscript, [Groningen], [s.a.]. In Groninger Archieven.
http://www.archieven.nl/nl/zoeken?miadt=5&mizig=210&miview=
inv2&milang=nl&micols=1&mires=0&micode=2183&mizk_alle=kooij
Herman Sandman. Het korte leven van Godert Walter. Parelduiker, 2007 / Herman-Sandman.blogspot.nl, 2014.
http://herman-sandman.blogspot.nl/2014/05/het-korte-leven-van-godert-walter.html
Femke Knoop. Dood en verderf in het Scholtenhuis. Geschiedenis Beleven.nl, 19-02-2013.
http://www.geschiedenisbeleven.nl/dood-en-verderf-in-het-scholtenhuis/
NN. Lehnhoff, Robert Wilhelm. Traces of War.com. STIWOT, 2002-2016.
http://nl.tracesofwar.com/bio/51125/Lehnhoff-Robert-Wilhelm.htm

naar boven

Zie voor meer over clandestiene uitgaves 1942-1945:

SvF, KT [Sjoerd van Faassen, Kees Thomassen]. Het bijzondere boek in de Tweede Wereldoorlog. Webexpositie Private Press. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, [2010].
https://www.kb.nl/themas/boekkunst-en-geillustreerde-boeken/private-press/het-bijzondere-boek-in-de-tweede-wereldoorlog

naar boven

---

DE VOLIÈRE-REEKS

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9/10 | 11 | 12 |

J.B. Charles [W.H. Nagel]. Een suite van de zee. [Met tekeningen van H.N. Werkman]. [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], [februari 1944]. 12 blz. [ Volière-reeks nr. 1]. Oplage 75 ex. De Jong nr. 796. Online in Geheugen van Nederland.

Gerrit Achterberg. Meisje. In agris occupatis [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], 1944. 12p. [Volière-reeks nr. 2]. Oplage 110 genummerde ex., I-X en 11-110. De Jong nr. 25. Clandestien. Omslagtekening H.N. Werkman. Online in Geheugen van Nederland.

naar boven

Maarten Drossaard [W.H. Overbeek]. Ter kennismaking In Agris Occupatis [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], 1944. 16p. [Volière-reeks nr. 3]. Oplage 110 genummerde ex., waarvan 1-10 gesigneerd door de auteur. Omslag: H.N. Werkman. Clandestiene uitgave, De Jong 214. Online in het Geheugen van Nederland.

[Koos Schuur]. De 7 vloeken. Poëtisch pamflet. In agris occupatis [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen]. [voorjaar] 1944. [12] p. [Volière-reeks nr. 4]. Omslag is een ontwerp van H.N. Werkman, die ook de drukker van het boekje was. Oplage 110 genummerde exemplaren. De Jong nr. 976. Online in Geheugen van Nederland. 2de druk ook [1944]; oplage daarvan 90 ex. Bibliografische referentie: De Jong nr. 977. Online in Geheugen van Nederland.

S. Vestdijk. Allegretto innocente. In agris occupatis [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], 1944. 13 p. [Volière-reeks nr. 5]. Oplage van 110 exemplaren, genummerd I-X (gesigneerd door de auteur) en 11-110. Clandestien. De Jong nr. 860. Online in Geheugen van Nederland. [2e dr.] 1944. Opl. van 90 ex. De Jong nr. 861. Druk door E.Th. Zoeteweij te Yerseke. Druk en tekening omslag H.N. Werkman.

naar boven

Oscar Wilde. De tuchthuisballade. [The ballad of Reading gaol. Vertaald door Eduard Verkade]. Groningen, In agris occupatis [A. Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], [1944]. 24p. [Volière-reeks. No. 6]. Oplage 100 ex. op gewoon papier in geel omslag, online in Geheugen van Nederland. 100 ex op 'beter' papier in wit omslag. Druk: Drukkerij Knoop, Haren. Vormgeving: Jannes de Vries. Vertaling van The ballad of Reading Gaol (1898).

Eduard Verkade. Shakespeare's Hamlet als leesdrama. In agris occupatis [A. Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], 1944]. 16p. [Volière-reeks. No. 7]. Oplage 200 ex. Druk H.N.Werkman. Online in Geheugen van Nederland.

E. den Tex. In memoriam patriae. In agris occupatis [A. Th. Mooij], [Groningen], 1944. 14p. Oplage 150 ex. De Jong 809. 2de druk bij In agris occupatis [A. Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], 1944 , 110 ex. [Volière-reeks nr. 8]. Gedrukt door H.N. Werkman, die ook het omslag tekende. De Jong 810. Online in Geheugen van Nederland.

naar boven

Henry Miller. Het heelal van de dood. Een studie over Lawrence, Proust en Joyce. [The universe of death'. Vertaling van Jacques den Haan. ], In agris occupatis [A. Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek. 1944], [Groningen], [1944]. 36p. [Volière-reeks. No. 9/10]. Oplage genumerde 200 ex., I-X en 11-200. Nummers I-X gesigneerd door de vertaler .De tekst werd gedrukt door E.Th. Zoeteweij te Yerseke terwijl H.N. Werkman te Groningen het omslag tekende en drukte. ‘The universe of death’ maakt deel uit van de bundel The world of death van de Amerikaanse auteur Henry Miller (1891-1980). Online in Geheugen van Nederland.

Martin Leopold [Martin Kloostra]. De roos van Jericho. In agris occupatis (A. Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek), [Groningen], 1944. 14p. [Volière-reeks nr. 11]. Oplage 110 genummerde ex., I-X, 11-110. De Jong nr. 499. Omslag en druk H.N. Werkman. Online in Geheugen van Nederland.

[Ab Visser]. Bos-idylle. Naar een 18e eeuwse gravure. [Naam auteur niet vermeld]. [Met frontispice van C.A.B. Bantzinger]. In agris occupatis [A.Th. Mooij, W.H. Nagel en W.H. Overbeek], [Groningen], 1944. 16p. [Volièrereeks nr. 12]. Oplage 310 ex. 200 ex. waren bestemd voor de Bezige Bij, waarvan 68 exemplaren gedistribueerd zijn; de rest is in beslag genomen. Clandestien. De Jong nr. 99. Online in Geheugen van Nederland.

naar boven

Verdere uitgaven van In agris occupatis

Volgens Dirk de Jong was W.H. Nagel niet als uitgever bij deze uitgaves betrokken.

Eddy Evenhuis De leerling Alexander. In agris occupatis, [Groningen], 1944. 13p. Portefeuille-serie nr 1. Oplage 200 ex. Clandestiene uitgave. Bibliografische referentie: De Jong 255. Online in Geheugen van Nederland.

Martin Leopold Gedichten. 1930-1944. In agris occupatis, Groningen, 1944. 14p. Portefeuille-serie nr. 2. Oplage 200 genummerde ex. De Jong nr. 500. Online in Geheugen van Nederland.

A. Marja Zelfportret voor haar In agris occupatis, [Groningen], 1944. 12p. Druk: E.Th. Zoeteweij te Yerseke. Oplage van 100 genummerde en gesigneerde ex. De Jong 541. Oline in Geheugen van Nederland.

E. den Tex. In memoriam patriae. In agris occupatis [A. Th. Mooij], [Groningen], 1944. 14p. Oplage 150 ex. De Jong 809. Herdruk als Volière-reeks nr. 8. Zie aldaar.

S. Vestdijk. Allegretto innocente. In agris occupatis [A.Th. Mooij], [Groningen], 1944. 16 p. [2e dr.] 1944. Opl. van 90 ex. De Jong nr. 861. Herdruk van Volière-reeks nr. 5.


Pagina aangemaakt: 05-09-2016.
Redacteur Bart FM Droog, m.m.v. Karel ten Haaf.
Illustratie: Bart FM Droog, 2016.

---

  Deze pagina is mede mogelijk gemaakt door:

Vrienden van de Nederlandse Poëzie Encyclopedie

partners

© De Nederlandse Poëzie Encyclopedie, 2016